Zijn vrouw en hij zijn gek op Afrika. De geuren, de kleuren, de mensen! In 2009 gingen ze voor de zesde keer naar Uganda. Dat jaar kreeg de liefde van Frederik voor het land er een professionele dimensie bij. Op het platteland in het noordoosten bezocht hij een hut waar juist gekookt werd. Op open vuur en met bladeren.
“Ik hield het geen minuut vol. Tranende ogen, loopneus.” Het was een eyeopener. Als hij het al niet volhield hoe zou het dan gesteld zijn met de gezondheid van de Ugandezen die dag in dag uit in de rook moesten zitten?
Longen boeiden hem altijd al, vertelt Van Gemert, die 28 jaar huisarts was en ook kaderhuisarts longziekten. “Ik deed vroeger fanatiek aan bergsport, daar komt het door.”
“Het is niet spectaculair. Het gaat niet met bloed en krijsen.”
Maar zo intensief als de laatste jaren was hij niet eerder met longen bezig. Van Gemert verdiepte zich in de longen van de Ugandese plattelanders. Aangemoedigd door de Groninger hoogleraar huisartsgeneeskunde Thys van der Molen. “Thys zei: ‘Wat jij moet doen is een review schrijven over dit onderwerp’. Een review? Ik wist niet eens wat dat was.”
In april promoveerde Van Gemert op COPD op het platteland van Uganda. Uit zijn onderzoek blijkt dat in de door hem onderzochte regio zestien procent van de mensen boven de dertig de ziekte heeft. Veertig procent van hen is nog geen veertig.
COPD is momenteel doodsoorzaak nummer drie in de wereld. In Nederland kennen we de longaandoening vooral van 45-plussers die teveel gerookt hebben. Ook in Uganda wordt veel gerookt, door de mannen. Maar het gebruik om binnenshuis te koken met biomassa –hout, bladeren, houtskool, mest – is er nog funester. Van Gemert: “Zwangere moeders staan boven het vuur. Zo begint de besmetting al in de buik.”
Hij noemt het een stille epidemie waar weinig aandacht voor is. “Het is niet spectaculair. Het gaat niet met bloed en krijsen. Het gaat heel langzaam. Patiënten gaan minder doen, vaker zitten, uiteindelijk sterven ze.”
De Ugandezen kennen de term COPD niet eens en maken zelf amper een probleem van de klachten. Van Gemert: “Ze zeggen dat het bij het leven hoort. Iemand vroeg mij: Why should I die with healthy lungs?” Toen was de oud-huisarts zo verrast door de opmerking dat hij enkel glimlachte.
Vandaag de dag zou hij hebben uitgelegd dat hij Afrika healthy ageing gunt, nu de gemiddelde leeftijd er omhoog gaat. “Ik gun het ze niet dat ze sterven aan ademnood, of dat kinderen al zo jong schade oplopen. Die schade halen ze later nooit meer in.”
Een gas- en elektriciteitsnetwerk. Dat zou mooi zijn. Maar gezien de financiële situatie in Uganda is het ook luchtfietserij. “Het duurt een generatie voor het zover kan zijn.”
Van Gemert ziet vooral veel in het uitrollen van betere kooktoestellen. Dat gebeurt nu ook, dankzij zijn bemoeienis. In Uganda zijn fabriekjes gekomen waar eenvoudige schone toestellen gemaakt worden: “Niet de allermooiste, niet de duurste, maar het is een verbetering. Er zijn er van vier, van zeven, van vijftien en van veertig dollar. Er is er ook een die je zelf kunt maken van klei, modder en zand. Voor twee euro.”
Vorig jaar ging Van Gemert vervroegd met pensioen als huisarts in Harlingen om zich op zijn nieuwe bezigheden te kunnen concentreren. Tegenwoordig werkt hij twee dagen in de week bij het Groningen Research Institute for Asthma and COPD (GRIAC) van onderzoeksinstituut Guide.
In zijn UMCG-kantoor analyseert Van Gemert meetgegevens van de schonere kooktoestellen. En tot zijn eigen verrassing is hij ineens een belangrijke spil in zijn nieuwe vakgebied dat uiteraard niet tot Uganda beperkt blijft. Onlangs was hij in Vietnam. Dat land werkt samen met Kirgizië, Griekenland en Uganda aan het uitbannen van koken met biomassa, met subsidie van de Europese Unie. Van Gemert is ook aanspreekpunt voor de Wereldbank die weer andere samenwerkingen helpt financieren.
Van Gemert gelooft heilig in een aanpak die lokaal geworteld is. Ook omdat elk land, elke streek weer eigen gebruiken heeft. “In Kirgizië koken ze acht maanden per jaar binnen met de mest van de yak.”
Bewustwording is een sleutelwoord. In Uganda kregen tien verpleegkundigen onderwijs over gezonde longen. Die tien leidden veertig collega’s op die op hun beurt de dorps-EHBO’ers instrueerden. De EHBO’ers gaan nu rond en waarschuwen voor de gevaren van roken en biomassarook.
Van Gemert weet een trucje: Gooi de kinderen in de strijd. “Als een vrouw zegt: ‘Ik ga anders koken’, zegt de man: ‘Niet bij mij, dan kun je wel weggaan’. Maar als je over de gezondheid van de kinderen begint heb je ze alle twee te pakken, dan vragen ze: ‘What can we do?’”