'We zijn ontzettend blij met dit geld en de waardering', zegt Frans Kroese, immunoloog bij de afdeling Reumatologie en Klinische Immunologie van het UMCG. “Het betekent dat we de komende vijf jaar belangrijk immunologisch-celbiologisch onderzoek kunnen doen naar het syndroom van Sjögren. Hopelijk komen we zo dichter bij een behandeling van de speekselklieren, want op het moment zijn er alleen maar middelen om de symptomen te bestrijden.'
Droge mond en een droge ogen, dat zijn de klachten waarmee mensen met het syndroom van Sjögren zich vaak bij een arts melden. Sjögren, een auto-immuunziekte verwant aan reuma, zorgt ervoor dat speeksel- en traanklieren niet meer genoeg vocht aanmaken. Hierdoor wordt slikken moeilijk. Daarnaast kampen veel patiënten met vermoeidheid, gewrichtsklachten en een heel scala aan andere ongemakken. Kroese: 'Bij de meeste patiënten zien we ontstekingen in de speeksel- en traanklieren. Lang hebben we gedacht dat dit de droogheidsklachten veroorzaakte. Maar onderzoek van Sarah Pringle doet vermoeden dat er iets anders aan de hand is. Er lijkt iets mis met de stamcellen in de speekselklieren. In het onderzoek waar Reuma Nederland ons nu subsidie voor geeft, gaan we kijken wat er precies met die stamcellen aan de hand is. Ook willen we in het lab nieuwe speekselklierstamcellen gaan maken.'
Stamcelbiologe Sarah Pringle wilde de speekselklieren van Sjögren-patiënten onderzoeken om te zien hoe de ziekte de werking aantast. 'Om de ziekte vast te stellen, halen artsen een klein stukje weefsel uit een speekselklier. Die biopten gebruik ik ook voor mijn onderzoek. Ik wilde de stamcellen uit de speekselklieren isoleren om er mini-speekselkliertjes van te kweken en die in het laboratorium te onderzoeken. Maar ik kwam erachter dat dat bijna niet ging. Door deze multidisciplinaire samenwerking kunnen we onderzoek doen waar de patiënt uiteindelijk werkelijk mee geholpen is.'
In de speekselklieren van iemand met Sjögren bleken veel te weinig stamcellen te zitten. En als ze al aanwezig waren, werkten ze niet naar behoren. 'Ze leken uitgeput, te snel verouderd.' Ondertussen blijkt uit steeds meer onderzoeken dat de mate waarin de speekselklieren ontstoken zijn, niet sterk samenhangt met de ernst van de droge mondklachten. 'Het lijkt erop dat de klier zelf ook klachten veroorzaakt, en niet alleen de ontstekingen', aldus Kroese. 'Dat is een heel belangrijke bevinding. Ik verwacht dat er in de komende vijf jaar wel middelen beschikbaar komen om de ontstekingen succesvol te behandelen. Maar dan zit je dus nog steeds met die gammele speekselklier.'
Het onderzoek dat Pringle gaat uitvoeren, bestaat uit twee delen. Ten eerste wil ze weten waarom de stamcellen in de door Sjögren aangetaste speekselklieren er zo slecht aan toe zijn. Pringle: 'Stamcellen zorgen in het hele lichaam voor de vervanging van cellen, die het niet meer goed doen. In de zieke speekselklieren lijkt het alsof de stamcellen al veel te hard hebben gewerkt en nu niet meer de cellen die speeksel maken kunnen vervangen. Ik wil weten waarom, wat gebeurt er precies?' Voor haar onderzoek gebruikt Pringle weefsel van mensen in een vroeg stadium van Sjögren. Patiënten met nog weinig ontstekingen, zodat het effect van de vermoeide stamcellen goed te zien is en de ontstekingen het beeld niet vertroebelen.
Het andere deel van haar onderzoek richt zich op een mogelijke oplossing: het maken van nieuwe speekselklierstamcellen. “Simpel gezegd kunnen de zogenoemde embryonale stamcellen zich ontwikkelen tot ieder type cel”, aldus Pringle. Dat is hoe een bevruchte eicel in een embryo uiteindelijk uitgroeit tot een mens met armen, benen, ogen en organen.
'Speekselklierstamcellen kunnen eigenlijk alleen nog maar speekselkliercellen maken. Ik ben van plan witte bloedcellen eerst helemaal terug te brengen tot het weer embryonale stamcellen zijn. Dat wordt over de hele wereld veel gedaan. Daarna wil ik die stamcellen specifiek laten uitrijpen tot speekselklierstamcellen. Dat is nog nooit gedaan, maar als ik kijk naar soortgelijk onderzoek, vermoed ik dat het kan.' Het onderzoek van Pringle legt het fundament voor een mogelijke behandeling voor Sjögren-patiënten. Wanneer de ontstekingen zijn bestreden, kunnen artsen nieuwe stamcellen in de speekselklieren injecteren zodat ze weer beter gaan werken. Pringle: 'De weg van het lab naar de kliniek is lang, dus het duurt nog zeker tien tot vijftien jaar voor patiënten zo’n injectie kunnen halen.'
Dit onderzoek staat niet op zich, benadrukt Kroese. 'We hebben in Groningen echt een unieke situatie. Zonder een grote groep enthousiaste specialisten en arts-onderzoekers van verschillende afdelingen, die ook het onderzoek in het laboratorium als topprioriteit zien, waren we nergens. Die sterke interactie tussen het lab en de kliniek is ons sterke punt en mede daarom krijgen we ook zo’n belangrijke subsidie. Bovendien is er in het UMCG unieke kennis over speekselklierstamcellen bij de afdeling Celbiologie, waarmee intensief wordt samengewerkt. Door deze multidisciplinaire samenwerking kunnen we baanbrekend werk doen waar de patiënt uiteindelijk werkelijk mee geholpen is.'
Het uitgangspunt van het wetenschappelijk onderzoek in het UMCG is om meer gezonde jaren toe te voegen aan het leven. Daarom verrichten we onderzoek naar de mechanismes van ziektes, dus naar de vraag: wat ligt ten grondslag aan een ziekte? Ook zoeken we naar manieren om ziektes te voorkomen, en, als er toch ziektes ontstaan, naar nieuwe manieren om die vast te stellen en te behandelen.
